ولایــــــــت فــــــــــــــــــــــراه

ولایــــــــت فــــــــــــــــــــــراه

نمای خیلی دور از شهر باستانی فراه

شهر فراه از دو محله اصلی به نام یزدی و پشتو تشکیل شده است. گوبا در حدود زمان صفوی شخصی از یزد ایران و شخصی پشتوتبار هر یک قلعه‌ای در محل کنونی فراه بنیاد کردند که هنوز محلات مربوطه به تخلص ایشان نامیده می‌شوند.^[۲]

نام ولایت فراه با ظهور ملالی جویا نماینده این ولایت در لویه جرگه قانون اساسی در مطبوعات داخلی و خارجی مطرح شد و سر زبانها افتاد.

در لغتنامهٔ دهخدا آمده: فراه شهري است نزديک به سبزوار هرات و از آنجاست ابونصر فراهي. طايفه اي از ملوک در آنجا حکمراني کرده اند که با پادشاهان سيستان قرابت داشته اند. معين الدين [ اسفزاري ] نوشته است که در يک فرسنگي فراه کوهي است که آن را بارندک خوانند و در آن کوه طاقي سنگي است که هميشه از آنجا آب مي چکد و مردم بدانجا به زيارت و طلب حاجت ميروند.

نخست ازهمه اين نكته را لايق تذكر ميدانم كه آيا كلمه «فرا» اصلاً‌بدون «ها» است يا «فراه» با اضافه «ها»؟
حال اگر اسم منطقه و اسم شخص آنرا ما خوذ از نام رودخانه «فراداتا» كه در اوستا مكرر بمعني (ترقي و نمو) آمده بدانيم، چنانچه ميدانند آنگاه نبايد در اخر كلمه حرف «ها» علاوه كرد، زيرا ايزاد «ها» در آخر كلمه نه تنها در معني آن تاثير سؤ مينمايد بلكه كلمه را از ريشه مسخ ميكند.

از لحاظ تاريخي هر قدر به ازمنه قبل از اسلام نگاه كنيم اسمي بصورت «فراه» نميبينيم. در نوشته هاي دوره اسلامي اين كلمه بصورت «فراه» و «فره» ضبط شده و ظاهراً نويسندگان اسلامي آنرا با كلمات «فر يا فره» «خره پهلوي خورن اوستايي هم ريشه دانسته اند كه فروغ و شكوه معني دارند» به عقيده محققين، قديمي ترين شهر و مركز ولايت، شهر كهنه فراه است. در متون عهد تيموري و صفوي حتي در متون عهد نادر افشار از شهر كهنه فراه بنام قلعه داوري ياد شده ولي بعد ها اين اسم بكلي فراموش گرديده و امروز از آن تنها بنام شهر كهنه ياد ميشود.

به عقيده مردم آنجا اين شهر در عصر فريدون به امر فريدون و با دست فريدون بنا شده و بدين نام فراه و نام شهر فراه كه مركز ولايت بوده نيز مأخوذ از نام فريدون است. در داخل شهر بقاياي سردابه ها و حوض هاي پخته ديده ميشود كه تاريخ آنرا تا عصر مدنيت اينجا ميتوان پيش برد. در زمان گذشته شاهان فراه قومي بزرگ و خاندان قديم بوده و با ملوك سجستان (زرنج) قرابت داشته اند امروز در تشكيلات جديد ملكي كشور جنوب آنرا ولايت نيمروز، شرق آنرا ولايت هلمند و كوهستان هاي غور، شمال آنرا ولايت هرات و قسماً غور و در غرب حدود آنرا سرحد ايران معين ميكند ارتفاع ولايت فراه از سطح بحر 757 متر تخمين شده و بصورت يك منطقه گرم و كم باران ولي داراي دشت هاي وسيع و زمين ها حاصل خيز است. حصص مركزي و جنوب غربي آن تابستان فوق العاده گرم دارد و زمستان آن خيلي خوب و مطبوع است. هواي اين منطقه در مزه و شيريني ميوه جات آنقدر مؤثر است كه نظير آنرا در جاهاي ديگر كمتر ميتوان سراغ كرد.

خاك فراه براي احداث باغهاي ميوه بسيار مناسب مي باشد. در ميان ميوه جات فراه از قبيل انار، انجير، زردآلو، سيب و انگور آن از نوع لعل بي نهايت شيرين و خوشگوار است انگور لعل داراباد مشهور است. از جمله حبوبات مشهور آن گندم، جو، جواري و ماش مي باشد كه در اين ولايت كشت مي شود صنعت گليم بافي و قالين بافي در اكثر خانواده هاي روستايي فراه رواج داشته و جز كارهاي عادي و روزمره زندگي دهاتي آنان به شمار ميروند. قالين بومدي قلعه كاه زياد مشهور است رودخانه فراه از عمده ترين آبريزها است كه آبش به هامون سابوري خالي مي شود طولش از سر چشمه آن كه سلسه سياه كوه است تا مصبش «هامُن سيستان» 320 كيلو متر تخمين گرديده كه از شمال شرق به جنوب غرب جريان دارد. فصل آبخيزي اين دريا را ماه هاي اخير زمستان و اوايل بهار تشكيل مي دهد اما پس از گذشت موسم آبخيزي كه غالباً از ماه حمل و ثور آغاز مي شود در اكثر اوقات سال خشك وبي آب است. در منطقه بالا بلوك رود خانه هاي ديگري نيز مانند «مالوند» و «زرمردان» موجود مي باشد كه پس از مشروب ساختن علاقه گلستان و روستاي زرمردان به رودخانه فراه ميپيوندند

همچنان رود ديگري بنام «سنگ فسان» در موازات فراه رود سراغ داده ميشود كه از كوه هاي «ناراهوك» سرچشمه گرفته و پس از مشروب نمودن علاقه ناراهوك و انشعاب نهرهاي كوچك از آن بعضا آبهايش را تا هامون «پوزك» نيز مي رساند درياي ديگري كه از ميان ولسوالي قلعه كاه گذشته و بعد از مشروب نمودن قسمتي از اراضي آن محل آبش را تا هامون سابوري ميرساند همانا‌ «هاروت رود» است. اين رود كه از سلسله ي سياه كوه منبع ميگيرد طول آن تا هامون 350 كيلومتر حساب شده و به سبب آنكه از وسط جيجه ميگذرد باسم «درياي جيجه» و پس از عبور از منطقه مذكور در ناحيه «انار دره» بنام «درياي هاروت» ياد ميگردد و اين از جمله هشت رودخانه اي است كه آب خود را به درياچه هامون مي ريزد.

در اين جا لازم است از آبدات و مزارات مشهور فراه چون مزار سيد محمد در قريه مزار، مزارشاه مبارك در قريه شاه مبارك مزار ابونصر فراهي در قريه رج، مزار شهداي كنسك در قريه كنسك و مزار سلطان امير قريه نوده در ده كيلومتري غرب شهر فراه ياد آوري كرد. در قريه نوبهار خرابه هاي شهري موجود است كه مردم آنرا به اسفنديار نسبت ميدهد و از فروعات اين خرابه ها قلعه هاي مشهور به پنج جفت گاو، چارماس، هفت سوراخ (آب سوراخ) برنگك و مساو موجود است. از آبدات ديگر فراه شهر كهنه فراه و كافر قلعه ميباشد، شهر كهنه فراه عموماً از گل و بطرز مخصوص بنام گنبدي ويك منزله ساخته شده و داراي ديوارهاي خيلي ضخيم بوده و خانه هاي آن مستحكم ميباشد چنانچه قرنها از تعمير اين خانه ها ميگذرد ولي در برابر همه تاثيرات جوي آنقدر مقاومت نموده كه اكثراً‌سالم و قسماً قابل استفاده اند. از آثار بس حيرت آور و شگفت انگيز فراه ساختمان عظيمي است از كك و كهزاد معروف به كافر قلعه در دوازده كيلومتري جنوب و شرق شهر فراه موجوده بر فراز كوه بچه ايكه در سطح تقريباً هموار زمين از سنگ سياه سخت تشكيل گرديده آباد شده است. شكل ظاهري اين كوه بچه طوري است كه قطر آن از سطح زمين به استقامت قله آن خورد شده ميرود و در آخرين مرحله ارتفاعش كه به شكل يك سنگلاخ عظيم اهرم مانند را نمايش ميدهد بدوتيغه خورد و بزرگ از هم جدا شده كه هر يك از تيغه ها قلعه هاي جداگانه اعمار گرديده اند. به عقيده مردم آنجا يكي از اين دو قلعه منسوب به كك و ديگرش منسوب به دختركك بوده كه توسط پل متحرك بهم وصل ميشده اند. ساختمانها در داخل قلعه بدون رواق ها و كمانها كه از خشت پخته و چونه ساخته شده بقيه تماماً از سنگ اصلي كوه برنگ سياه درست شده است. آنچه جالب توجه است همانا چاهي است كه بر فراز كوه و در عرض راه قلعه در دل سنگ ها با آلات و ادوات روزگاران قديم حفر گرديده اند. يكي از جاهاي پرشكوه و جالب توجه كوه « بي بي چه باران» است كه بر فراز يكي از ساغري هاي وسيع و مرتفع آن چك آبي وجود دارد كه آب بارانهاي زمستان و بهار در آن جمع شده و در تمام مدت تابستان و خزان بصورت ترشحات بسيار لطيف باران از آن ساغري فرو ميچكد. از آنجائيكه صعود بر قله اين كوه و ملاحظه دقيق اين ساغري براي مردم آنجا كاري آساني نيست لذا ريزش مداوم اين قطرات باران براي اكثريت مردم شكل معماي مقدسي را بخود گرفته است. بارندك محل ديگري در نزديكي قريه تخت و كمي بالاتر از پل كهنه فراه رود در مسير آبهاي رود خانه فراه ميباشد باراندك براي مردم فراه بهترين جايي براي صيد كردن ماهي ها بوده و آبشار آن براي هركس قابل ديدن ميباشد. كه بلندي آن از زمين ده متر است در كنار درياي فراه قرار دارد و يك محل ديدني است. مركز فعلي فراه متشكل از دو قسمت بنام يزدي و پشتو ميباشد كه در شمال و جنوب بازار واقع شده ظاهراً يزدي و پشتو منسوب به دو شخص معروف و متنفذ زمان هاي پيشين فراه بوده كه نبايد تاريخ آن از زمان صفويان ايران بيشتر بوده باشد. پس از آنكه شهر كهنه فراه در اثر خرابكاريهاي نادر افشار متروك شده يكي از اين دو شخصيت معروف محلي متخلص به يزدي (منسوب به يزد ايران) در اينجا قلعه اي براي سكونت خود بنا كرده كه بعداً بنام او معروف گشته است. و بالمقابل شخصيت ديگري از رجال فراه متخلص به «پشتون» منسوب به طايفه پشتونها براي خود و اقوام خويش قلعه بنا كرده كه بعدها بنام او مشهور گشته كه امروز از آن بنام بشتو ياد ميشود. از كتاب سيستان جلد دوم .

1. مساحت،حدود اربعه، موقعیت، ارتفاع و آب و هوا:

فراه با مساحت 47788 کیلومتر مربع سرزمینی است که در گوشه جنوبغربی افغانستان و در پهلوی سرحد کشور ایران قرار گرفته و طول البلد 62-11 درجه شرقی و عرض البلد 32- 22 درجه شمالی از آن میگذرد. (1)

حدود آنرا از شمال هرات، ازشمال شرق غور، از جنوب نیمروز، از جنوب شرق هلمند واز طرف غرب سرحد ایران تشکیل میدهد.

ارتفاع آن از سطح بحر 757 متر تخمین گردیده (2) ، اقلیم آن نیمه صحرایی بوده تابستان آن فوق العاده گرم و زمستان کم باران دارد.

درجه حرارت آن متغیر است. در تابستان« 45» درجه و درزمستان تا « 5- » درجه سانتی گراد تنزیل میابد. (3)

درباره وجه تسمیه آن اختلاف است. از تحقیقاتی که درین زمینه بعمل آمده بر میاید که قدیمترین منبعی که در آن ازین سرزمین یاد شده کتاب اوستاست که در حدود 2500 سال ق.م . تدوین یافته است و در آن کلمه ای بصورت « فراداتا» به رودخانه ای اطلاق گردیده که از میان آن میگذرد و ما آنرا فراه رود مینامیم.

عده ای کلمه فراه را با کلمات فرّ و فرّخ همریشه دانسته اند که شکوه و جلال را معنی میدهد، ولی احمد علی کهزاد مورخ فقید افغانستان در صفحه 128 مجله آریانا مینویسد که فراداتا نام اوستایی فراه رود مرکب از دو حصه (فرا- و – داتا) است که اولی فرّ و شکوه و دومی داد وعدل را معنی دارد و بصورت ترکیب معنی مجازی یا اصطلاحی آن اشاره به آبادی وسرسبزی است که در اثر این رودخانه نصیب این منطقه گردیده است.(3)

ابراهیم پورداود دانشمند ایرانی که برکتاب اوستا شرح نوشته است مینویسد:

« فراداتا اسم وادی است که امروز به فراه رود معروفست و اسم شهر فراه نیز ماخوذ از نام این رود خانه است. » (4)

شهر فراه درطول تاریخش در جاهای مختلف و به اشکال مختلف بنا گردیده است.

در قرن چهارم هجری دارای شصت دهکده بوده است چنانچه ابن حوقل جغرافی نویس عرب در اواسط این قرن مینویسد شهر فراه در جلگه پهناوری واقع شده خانه هایش از گل است و شصت دهکده دارد ، صاحب باغستان و کشتزارهای فراوان است و از آنجا میوه فراوان و مخصوصا خرما بدست می آید.(5)

درحدود هشتصد سال پیش ، یاقوت حموی درکتاب معروف خود معجم البلدان از فراه اینطور یاد کرده است: فره شهری است بزرگ در نواحی زرنج و روستاهایش به شصت دهکده میرسد.(6)

فریه سیاح قرن 19 که در سال 1848 میلادی از فراه دیدن نموده خرابه های جنوب رودخانه را در دره ای که از سه قسمت میان کوه واقع شده قدیمیترین شهر فراه میداند اما بنظر او این شهر مدتها قبل از اسکندر بنا شده است.(7)

برخی عقیده دارند که قدیمترین شهر فراه همان شهر کهنه پشت رود است که امروز از آن چز تپه و یک خندق چیزی باقی نمانده است.

عده ای نیز قدیمترین شهر و مرکز ولایت را شهرکهنه معروف به شهر فریدون میدانند. این شهر که تاکنون نیز برج و بارو های شکسته و نیمه فروریخته اش میتواند انسان را محو شکوه و جلال روزگاران گذشته اش نماید در متون عهد تیموری و صفوی بنام قلعه داوری یاد شده و عده ای معتقدند که این شهر در عصر فریدون و بامر فریدون پادشاه پیشدادی آریانای باستان بنا گردیده و همانطورکه گفته شد آنرا بنام شهر فریدون یاد میکنند و نام فراه را نیز ماخوذ از نام فریدون میدانند.

در شهر فراه آثار باستانی و تاریخی وجود دارد که از دیدن برخی از آنها، به انسان شگفتی و حیرت دست میدهدکه از جمله میتوان به ساختمان عظیم کافر قلعه منسوب به کک کهزاد که بر کمر کوه احداث گردیده است اشاره کرد.

شهر فراه با آنکه تفریحگاه های زیادی ندارد با آنهم باغ پل، باغ کافی و باغ نو از بهترین نقاط تفریحی آن بشمار میرود که مردم روزمره و در تعطیلات هفتگی شان از آن ها استفاده میکنند.

کوه خاکسفید، کوه مالمند و سیاه کوه بعنوان عمده ترین برجستگی های فراه و ریگستان تگ، دشت بابوس و دشت بکواه بحیث ساحات هموار و صحرایی آن شناخته شده است. دریای فراه رود، رود خسپاس، رود اناردره و هاروت رود از منابعی است که سرسبزی و شادابی این ولایت را مربوط به آنها دانسته اند.(8)

شهر کنونی فراه از نظر وسعت با توجه به ساحه وسیعی که این ولایت در نقشه کشور اشغال نموده خیلی کوچک و محدود است و بیشتر مردم آن زندگی روستایی دارند.

ولایت فراه در تقسیمات اداری کشور به یازده ولسوالی تقسیم گردیده است که هریک آن قرار ذیل است:

اگرکسی گشتی در شهر فراه زده باشد و به تابلوهای این شهرتوجه کرده باشد، بخوبی میداند که از لیسه گرفته تا شرکت های ترانسپورتی وبندرتجارتی و مرکز فرهنگی و... به نام زیبای شیخ ابونصر فراهی مسمی گشته است و این خود بیانگرآن است که او جایگاهی بس رفیع درقلوب همشهریانش دارد.

آرامگاه شیخ در قریۀ رج، زیارتگاه خاص وعام است. و روزانه دهها زایر با حضورشان در مقبره اش به این شیخ بزرگ ادای احترام می گذارند.

متأسفانه اغلب مردم فراه آشنایی چندانی با شخصیت علمی آن بزرگوار ندارند و حتی بسیاری از دانش پژوهان ما از او چیز زیادی نمی دانند.

شوربختانه اطلاعات زیادی از زندگی شیخ ابونصر فراهی در منابع تاریخی نیامده، با این حال نگارنده کوشیده تا حد امکان داشته های خویش را که از اینجا و آنجا جمع آورده درین مقاله گرد آورد.

نام کوچک ابونصر به درستی معلوم نیست. بعضی محمد، بعضی محمود و حتی بعضی مسعود نوشته اند. همگان در کنیه او « ابونصر» اتفاق نظر دارند و لقبش را هم بدرالدین گفته اند. کنیۀ پدرش هم ابوبکرذکرشده است. تاریخ تولدش به درستی معلوم نیست اما تاریخ سیستان او را معاصر یمین الدوله بهرام شاه بن حرب ( متوفی 618 ) می داند. و حتی شعری را به او نسبت می دهند که درمدح بهرام شاه سروده است و بعضی هم این شعر را از آن امام شرف الدین محمد دانشمند فراهی می دانند.

هرچند از کیف و کان زندگی شیخ اطلاعات جامعی در دست نیست، اما از قراین چنین برمی آید که او از مقام والایی در علم و معرفت و ادب و فقه برخوردار بوده است.

ابونصر فراهی فقیهی بلند مرتبه بوده منظومه ای بنام « لمعة النور» در فقه دارد و منظومۀ دیگری بنام « ذات العقدین » بدو منسوب است.

اما شهرت علمی او بیشترمدیون اثر معروفش « نصاب الصبیان » است ، که در نوع خود اثری گران سنگ و ذی قیمت است .

در حقیقت ابونصر فراهی اولین کسی است که توانسته فرهنگ دوسویه عربی ـ دری را تألیف نماید. و مهمتر از همه این که او توانسته با طبع وقادش آثارش را در قالب نظم که حفظ آن برای دانش آموزان آسانتر است در بیاورد.

دوصد بیتی که او درنصاب الصبیان گرد آورده از جمله ابیاتی است که قرنها د رمکاتب مدارس افغانستان و کشورهای همجواربه عنوان کتاب درسی استفاده میشده وحتی هم اکنون هم د رحوزه ها ی ایران و افغانستان تدریس می شود.

از این اثر مشهور نسخه هایی درکتابخانۀ ملی ایران به شماره (474) موجود است. علاوه برآن نسخ دیگری به نامهای دیگری چون نسخۀ کتابخانۀ نخجوانی تبریر، فهرست حجیات موصل، نسخه ی کتابخانه ی دهخدا، نسخه ی کتابخانه ی سید حیسن شهشهانی در تهران ، نسخۀ مربوط دکتر اقبال و... فعلاً موجود است.

نصاب الصبیان بارها در کشورهای افغانستان، ایران، هندوستان، عثمانی و حتی ترکستان شرقی چاپ شده است.

به تقلید از این کتاب نصاب های فراوانی نوشته شده که ذکرشان مجالی دیگر می طلبد.

اما این کتاب توسط دانشمندان زیادی شرح شده است .

شرح « ریاض الفتیان» ابن حسام در نیمه ی نخست سدۀ هشتم ، شرح « رافع النصاب» از احمد بن الفقیه (818) ، « کنزالفنون» از یک دانشمند در هند در سدۀ یازدهم از جملۀ دهها شروح و تعلیقاتی است که بر این اثر گرانبها نگاشته شده است.